مجله علمی پژوهش درعلوم انسانی ومطالعات اجتماعی، شماره 9 ، پاییز 1396 ، ص 311
http://www.jhss.ir
بررسی تطبیقی کهنالگوی نقاب
در سرودههای عبدالوهّاب البیّاتی واشعار مولانا
دکتر احمدرضا نظری چروده 1
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا)مسؤل مقاله( -
چکیده
به عقیدۀ برخی از صاحبنظران، نقد روانشناسیک که نقدی است بر مبنای روانشناسی جدید، از دیگر اقسام نقد ادبی همچون نقد اجتماعی یا
اخلاقی مهمتر و عمیقتر است. کارل گوستاو یونگ ازجمله روانشناسانی است که دیدگاههای او به خارج از حوزۀ روانشناسی هم رخنه کرده و به
تدریج در ادبیّات و نقد ادبی نیز راه یافته است. یونگ که مدّتی از پیروان مکتب زیگموند فروید بود، به سبب پافشاری فروید بر برخی عقایدش، همچون
تأثیر غریزۀ جنسی در رفتار آدمی، از او جدا شد و بعدها مکتبی مستقل را بنیان نهاد که به طرح مباحثی مهم، ازجمله ضمیر ناخودآگاه جمعی و کهن-
الگوها، انجامید. کهنالگو، طرح کلّی رفتارهای بشری است که ریشه در ناخودآگاه جمعی دارد و درحقیقت، میراثی است از زندگانی تاریخی گذشته و
بنابراین همۀ افراد بشر در آن سهیم هستند. یکی از انواع کهنالگوها، نقاب است که به زعم یونگ، همان صورتکی است که ما شخصیت واقعی خود را در
زیر آن پنهان میکنیم تا خود را چیزی جز آنچه هستیم، بنمایانیم و این بر مبنای نیازهای افراد در موقعیتهای متفاوت است. در پژوهش حاضر که به
روش کیفی و تطبیقی صورت گرفته است، مسألۀ نقاب در دیوان شاعر سمبولیست عرب، البیّاتی که شیفتۀ مولانا بوده با غزلیّات شمس که جلال الدّین
اشعارش را در عالم بیخویشی و رمزآلود عرفان سروده، مقایسه شده است. نتایج به دست آمده نشان میدهد که تفاوتهای اساسی میان مصادیق نقاب
در اشعار دو شاعر وجود دارد. بدین معنی که در باب شعر البیّاتی باید گفت که وضعیت و شرایط نابسامان جامعه همچون جنگ جهانی دوّم و پیامدهای
آن در کشورهای عربی و خسارتهای سنگین مادّی و معنوی آن، شاعر عرب را دربرابر مجموعهای از تناقضات قرار داده؛ چنانکه وی برای گریز از
واقعیت و مشکلات اجتماعی و ی موجود، به دنیای رمز و به کار گرفتن تکنیک شعری نقاب روی آورده است. امّا شعر مولانا مربوط به روان خود
شاعر است و درواقع فضایی است برای تبلور احساسات ظریف و متعالی وی که با واژههای متعارف قابل وصف و بیان نیست.
واژگان کلیدی: عبدالوهّاب البیّاتی، مولانا، یونگ، کهنالگو، نقاب.
مجله علمی پژوهش در علوم انسانی ومطالعات اجتماعی )سال سوم (
شماره 9 / پاییز 6139 / ص 311
295
295- مجله علمی پژوهش درعلوم انسانی ومطالعات اجتماعی، شماره 9 ، پاییز 1396 ، ص 311
http://www.jhss.ir
مقدمه
. یونگ برین باور بود که در روح همۀ انسانها، افزون بر ناخودآگاه شخصی، ناخودآگاه دیگری به نام ناخودآگاه فوق فردی یا جمعی
محمّدی و ( » وجود دارد. ازاین رو، نام جمعی را برای آن انتخاب کردهام؛ زیرا بخشی از ناخودآگاه جهانی که با روح شخصی فرق میکند
اسمعلیپور، 1391 : 152 مخزنی است پر از تصاویر بالقوّه. او این تصاویر بالقوه را آرکیتایپ » ضمیر ناخودآگاه جمعی (. در دیدگاه او
( Archetype ( یا کهنالگو مینامد)محمّدی و اسمعلیپور، 1391 : 152 (. . کهنالگوها، نوعی آمادگی به ارث رسیده به همۀ نسلهاست؛
تصاویر ذهنی، عبارتاند از قالب خاصی که رفتار انسان به خود میگیرد. این قالب خاص موروثی : چنان که یونگ درین باره میگوید
یونگ، ( » است و از قبل وجود داشته و دارد 1368 : 22 (. از نظر یونگ، کهنالگوها بیشمارند؛ ا مّا برخی از آنها که شامل نقاب، سایه، آنیما
و آنیموس، پیر خردمند و خود میشوند، در تجربهها، رویاها، هنر و . بیشتر دیده میشوند. . در این مقاله، کهنالگوی نقاب مطمح نظر
میباشد.
اصطلاح لاتینی است که ابتدا دربارۀ نمایشنامههای تئاتر به کار میرفت و اشاره به صورتکی دارد که واژۀ نقاب
بیلسکر، ( » بازیگران هنگام اجرای نقش به چهره میزدند 1388 : 68 .)
1 -1 . اهداف تحقیق
تحقیق حاضر درواقع یک پژوهش میانرشتهای روانشناسی ادبی است. کاربست نظریۀ کارل گوستاو یونگ بر متون ادبی، میتواند -
از زاویهای نو این آثار را واکاوی نماید و ضمن آزمودن میزان کارآیی این نظریه در ادبیّات فارسی و عربی، متون کلاسیک یا معاصر این
زبانها را دقیقتر بشناساند. از آنجا که مقایسۀ تطبیقی سرودههای البیّاتی و غزلهای دیوان شمس پیش از این مورد عنایت پژوهشگران
واقع نشده است، این تحقیق، کاری بدیع و مثمر ثمر خواهد بود و نتایج ارزشمند و بی سابقهای را به بار خواهد آورد. درین راستا، اهداف
زیر، مورد نظر میباشد:
1 . آشنایی با مفهوم کهنالگوی نقاب به عنوان یکی از اَشکال رمز.
2 . بررسی عوامل روی آوردن شاعران به تکنیک نقاب به عنوان یک شگرد شعری خاص.
3 . شناخت کیفیت بهکارگیری نقاب در شعر البیّاتی و غزلهای مولانا.
4 . درک و دریافت تفاوت مصادیق نقاب در شعر البیّاتی و غزلهای مولانا.
2 -1 . پیشینة تحقیق
1 . اسوار، م.، ) 1381 (، از سرود باران تا مزامیر گل سرخ، تهران: سخن.
نگارنده در کتاب کوشیده است جنبش پیشگام شعر معاصر عرب و سرایندگان آن را با نمونههای گوناگونی از اشعار، معرفی نماید.
گفتنی است در پی کوششهای تنی چند از شاعران که آثار نوگرایانۀ آنان مجال نشر یافته بود، شعر آزاد عرب در سال 1947 م. در عراق،
شکل و بنیاد » عبدالوهّاب البیّاتی و پس از آن با اهتمام » نازک الملائکه و » بدر شاکر السیاب نخست به همّت دو شاعر پیشگام، یعنی
از فلسطین، » توفیق صایغ ، از مصر » صلاح عبدالصبور ، از عراق » بلندالحیدری گرفت، سپس با اقبال گستردۀ شاعران دیگری چون
از لبنان روبهرو شد و صورت نهادی تثبیت شده یافت. مبحث آغازین کتاب، » خلیل و » ادونیس ،» یوسف الخال ، از سوریه » نزار قبانی
درآمدی است بر شعر امروز عرب که پس از آن، افزون بر معرّفی شاعران یاد شده و درج نمونههایی از اصل شعر و ترجمۀ فارسی، شرح
حال و اشعاری از این شاعران فراهم آورده است. دربارۀ عبدالوهّاب البیّاتی که یک روی سکّۀ این پایاننامه را تشکیل میدهد، اطّلاعات
مفیدی را میتوان از این کتاب به دست آورد.
295- مجله علمی پژوهش درعلوم انسانی ومطالعات اجتماعی، شماره 9 ، پاییز 1396 ، ص 311
http://www.jhss.ir
2 . فوزی، ن.، ) 1383 (، عبدالوهّاب البیّاتی حیاته و شعره، تهران: ثارالله.
شاعر معاصر » عبدالو هّاب البیّاتی . شاعر معاصر عراقی است » عبدالو هّاب البیّاتی این کتاب حاضر، نقد و بررسی زندگی و اشعار
عراقی متولّد 1926 م، متوفّی 1999 م. یکی از برجستهترین شخصیتهای پیشرو در شعر معاصر عربی است. او در بغداد به دنیا آمد و از
اولین شاعران عراقی بود که اوزان کهن شعر عربی را به کنار نهاد و در دهۀ 50 به جنبش شعر نو پیوست و به عنوان یکی از ضلعهای
مثلث پیشوایان شعر نو به شمار میآمد. در سال 1954 م. عراق را ترک کرده و مهاجرتی خود خواسته را برگزید. البیّاتی شعر خود را به
عنوان شاعری رمانتیک شروع کرد، سپس مرحلۀ رئالیسم و سوسیالیسم را پشت سر گذاشت و در گذار از مرحلۀ سمبلیسم سرانجام به
در شعر معاصر عرب به شمار میرود. در این کتاب، » تقاب مرحلۀ سورئالیسم با دیدگاهی تص وّف گرایانه رسید. وی ابداعگر تکنیک
کوشش شده تا نقش و تأثیر شاعر در تکوین شعر نو عرب نشان داده شود و مرحلۀ گذار او از شاعری متع هّد به شاعری با گرایشهای
صوفیانه، همچنین نهادها، اسطورهها و نقابهای شاعرانۀ وی در چهارچوب مکاتب ادبی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
3 . یونگ، ک.، ) 1387 (، انسان و سمبولهایش، ترجمۀ سلطانیه، م.، تهران: جامی.
انسان و سمبولهایش، تعداد صفحه: 494 . اثر کارل گوستاو یونگ، روانشناس و روانکاو سوئیسی از دوستان و همکاران معروف
زیگموند فروید روانکاو اتریشی بود. کشفیات وی در روان انسان باعث به وجود آمدن مکتب جدیدی در روانشناسی با نام خود وی و با
مضمون رشد و تکامل شد که بیشتر برای انسانهای سالم و معمولی کاربرد داشت تا انسانهای رواننژند. وی تحقیقات بسیار جامع و
ج ذّابی در زمینههای اسطوره شناسی و کیمیاگری و ادیان و سمبولیسم و تحلیل خواب و . دارد. این کتاب آخرین کتاب یونگ است که
دران مجموعۀ کشفیات و عقاید خود را به زبانی ساده و راحت برای مردم عادی و ناآشنا به روانکاوی نوشته است. کتاب از پنج فصل مجزا
به اضاف یک پیشگفتار 30 صفحهای جالب تشکیل شده است. هرکدام از فصلها را یکی از شاگردان معروف و مهم یونگ تحت نظارت وی
نوشته است. کتاب، واقعاً درخشان و بینظیر است و به گونهای مدخل ورود به اندیشههای یونگ محسوب میشود. تحلیلهای درخشان
یونگ و هندرسن و فون فرانتس از روان انسان درین کتاب، به گونهای کتاب مقدّس در روانکاوی مکتب یونگ تبدیل شده است. کهن-
الگوی نقاب یکی از مباحث مهمّ این کتاب است که در بخش مبانی نظری پایاننامۀ حاضر بسیار مفید خواهد بود.
4 . حبیبی، ع.؛ بهروزی، م.، ) 1390 فصلنامۀ لسان - ،» کاربرد دوگانة )موازی مع( نقاب سندباد در شعر عبدالوهّاب البیّاتی ،)
مبین )پژوهش ادب عربی(، س 2، ش 3، صص 95 - 73 .
شرایط پیچیدۀ ی واجتماعی م لّتهای عرب در دوران معاصر، در کنار انگیزههای هنری، باعث شد تا شاعر معاصر برای بیان
عواطف و اندیشههای درونیاش به در لفافه سخن راندن گرایش پیدا کند و در این زمینه، تکنیک نقاب به عنوان والاترین شکل کاربرد
نماد و اسطوره یکی از اساسیترین دستمایههای او محسوب میگردد. در این بین نقابهای مردمی به جهت قرابت فراوان با انگارههای
مورد بررسی قرار گرفته است، شاعری که به » بیّاتی ایشان، از اقبال خاصی برخوردار است. در این نوشتار، نقاب دوگانۀ سندباد در شعر
عنوان نظریهپرداز تکنیک نقاب در شعر عربی، به واسطۀ برخورداری از الهامات والای شعری و وجود تجربۀ مشترک با کهنالگوی جهانگرد
باید او را سندباد شعر عربی نام نهاد. او با یافتن ابعاد رهنمونگر و مشترک میان تجربۀ خویش و » سندباد و همزادپنداری با شخصیت
دلالتهای شخصیت سندباد، توانست این کهنالگوی عامیانه را عرصۀ ابراز دغدغههای درونی خود، در قالبی بشری و فراشمول قرار دهد و
در این روند در کنار کاربرد موازی و هماهنگ نقاب سندباد، با توجّه به تجربۀ متفاوت خویش در دوران معاصر، در مواردی به گونهای
هنرمندانه معنمایی شخصیت سندباد که در حقیقت خود شاعر میباشد، اساس کار قرار میگیرد.
5 . محمّدی، ع.؛ اسمعلیپور، م.، ) 1391 بررسی تطبیقی کهنالگوی نقاب در آراء یونگ و ردّپای آن در غزلهای مولانا )غزلیات ،)
مجلّۀ ادبیّات عرفانی و اسطورهشناختی، س ،») شمس 8، ش 26 .
نقاب در اصل و در کاربرد مفهومی و اصطلاحی، در دایرۀ مفاهیم روانشناسی به کار میرود؛ اما در نوشتههای یونگ تمایز معناداری
یافته است که امروزه، هرگاه از آن سخن در میان باشد، به گونهای با آرا و افکار یونگ، در پیوند است. از نظر او، نقاب به دو دسته قابل
تقسیمبندی است؛ دستۀ اول، صورتکی است که انسان بر چهرهاش میزند و خود را آنطور که نیست، نشان میدهد. دستۀ دوم،
دربرگیرندۀ پندارها و خیالاتی غیرواقعی است که مانع از رشد و نمو خود حقیقی او میشود. یونگ با دقیقشدن در امور روانی و جان
آسمانی انسان، مسئلۀ نقاب را به گونۀ نظریهای میپرورد و پیش روی ما میگذارد. او یکی شدن با نقاب را در جلوگیری از رشد شخصیت
295- مجله علمی پژوهش درعلوم انسانی ومطالعات اجتماعی، شماره 9 ، پاییز 1396 ، ص 311
http://www.jhss.ir
و رسیدن به فردیت، بزرگترین زیان میداند و افراد را از یکسوشدن بر حذر میدارد. از سویی در ادبیات عرفانی ما از جمله در غزلیات
شمس، مفاهیمی وجود دارد که ژرفساخت آن، با الگوییکه یونگ تعریف میکند، همخوانی و همپوشانی دارد. نویسندگان در این مقاله،
رمزها و سمبلهایی را که مولانا در غزلیات برای بیان مفهوم نقاب به کار برده است، بررسی کرده و درعین حال از آوردن نمونههایی از
دیگر آثار عرفانی نیز غافل نبودهاند.
3 -1 . روش کار و تحقیق
روش تحقیق، روش تحلیلی میباشد که به صورت کیفی به توصیف متن و محتوا و تجزیه و تحلیل یافتهها میپردازد. روش
گردآوری اطّلاعات نیز کتابخانهای )اسنادی( است و فیشهای تحقیق، انواع جدول و نمودار در صورت وم، اینترنت و پایگاه استنادی
علوم جهان اسلام Isc ، از جمله ابزار گردآوری اطّلاعات هستند.
برای تجزیه و تحلیل اطّلاعات نیز در ابتدا، آرای کارل گوستاو یونگ و انواع کهنالگوهای مطرح شده در نظریۀ ایشان مورد مطالعه
قرار میگیرد. سپس با خوانش اشعار عبدالوهّاب البیّاتی و غزلیات مولانا در دیوان کبیر )دیوان شمس(، مصادیق کهنالگوی نقاب از لابه-
لای اشعار البیّاتی و مولانا استخراج و دستهبندی میشود. پس از این مرحله، با عنایت به اهداف تحقیق و پرسشهای آن، این نقابها به
شیوۀ کیفی تحلیل و نگارش پایاننامه آغاز میگردد
3-1 . کهن الگوی نقاب در شعر البیّاتی
3-1-1 . اسطورهها
3-1-1-1 . اسطورة سندباد
سندباد یکی از شخصیّتهای مهم هزار و یک شب است. وی بعد از آن که ثروت موروثی پدرش را بر باد میدهد، دست به هفت
سفر دور و دراز امّا پر خطر و پر ماجرا میزند. سفرها و کوچیدنش عموماً به قصد به دست آوردن ثروت و فرونشاندن میل فطری وی به
ماجراجویی و کشف ناپیداها بود. میگویند این جهانگرد، با پای پیاده یا سوار بر موج دریا و یا چهارپا به سفر میپردازد. سفرهایش گرچه
با ماجراجویی و خطرهای زیادی همراه است، ولی در پایان او با پیروزی و کامیابی و کولهباری از ثروت و هدیه و حکایتهای رنگارنگ
برمیگردد )بلحاج، 2004 م: 109 - 82 ؛ خورشید، 2004 م: 198 .)
، ,نقاب ,شعر , ,» ,البیّاتی ,است که ,یکی از ,نقاب در ,عبدالوهّاب البیّاتی ,در شعر ,ومطالعات اجتماعی، شماره ,علمی پژوهش درعلوم ,انسانی ومطالعات اجتماعی، ,درعلوم انسانی ومطالعات
درباره این سایت