میهمان این شماره از گفت‌وگوهای پزشکی ما، دکتر محمود یوسفی مشهور، فوق تخصص بیماری‌های دستگاه گوارش است. با سپاس از ایشان، در انتظار پیشنهادهای شما (درباره‌ی انتخاب میهمان هر شماره، موضوع گفت‌وگو، پرسش‌های قابل طرح و…) هستیم و همچنین امیدواریم نظرات و انتقادات خود را درباره‌ی هر یک از گفت‌وگوهای منتشر شده در این چند شماره با ما در میان بگذارید.

با تشکر از لطف شما که دعوت‌مان را پذیرفتید، موضوع گفت‌وگوی امروز زخم پپتیک است. می‌خواهیم در ابتدا کمی درباره‌ی اتیولوژی (سبب‌شناسی) و شیوع این بیماری و جزییات تئوریک آن بحث کنیم و سپس وارد مباحث کاربردی‌تر شویم.
بیماری اولسر پپتیک یا زخم پپتیک بیماری شایعی است که حدود ۱۰ درصد جمعیت یک جامعه در طول زندگی به آن مبتلا می‌شوند. علت نامگذاری این بیماری این است که در قدیم تصور می‌شد اسید و پپسین در هضم جدار معده یا دوازدهه و ایجاد زخم نقش دارند. البته این دو عامل با مکانیسم‌های پاتوفیزیولوژی بروز زخم ارتباط دارند، اما عللی که باعث بروز این تغییرات می‌شود در چند دهه‌ی اخیر روشن‌تر شده است. از نظر فیزیولوژی تمام مکانیسم‌هایی که باعث تجزیه و هضم مواد غذایی داخل معده ‌شوند به‌طور طبیعی قادر به هضم جدار معده هم هستند. در واقع همان‌طوری که مکانیسم‌های داخل معده قابلیت هضم پروتئین‌های خارجی را دارند، قابلیت هضم جدار معده را هم دارند. بنابراین مکانیسم‌های دفاعی متعددی ایجاد شده تا مواد غذایی داخل معده هضم شوند اما به جدار معده آسیب نرسد. زمانی ‌که تناسب بین مکانیسم‌های دفاعی و عوامل تهاجمی به‌هم بخورد، اختلال در مخاط و زخم در معده یا دوازدهه بروز می‌کند. از طرفی، زخم پپتیک فقط محدود به معده و دوازدهه نیست و ممکن است به‌علت ریفلاکس در مری یا در قسمت‌های دیگری از روده که بافت مشابه معده دارند مثل دیورتیکول مکل، دیده شود ولی اصطلاح زخم پپتیک از نظر تعریف و نامگذاری بیشتر درباره‌ی معده به‌کار می‌رود.
اما در رابطه با اتیولوژی، هر عاملی که تناسب بین سیستم هضم و مکانیسم دفاعی را به‌هم بزند، باعث بروز زخم پپتیک می‌شود. شایع‌ترین عامل هلیکوباکتر پیلوری است که به‌ویژه در منطقه‌ی جغرافیایی ما شایع است. علت دوم، مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAID) است که بیشتر به‌عنوان مسکن برای دردهای عضلانی- اسکلتی مصرف می‌شود. این دو عامل در کنار هم بیش از ۹۰ درصد موارد زخم پپتیک را ایجاد می‌کنند. از سایر علل می‌توان به شرایطی که در آن ترشح اسید اضافه‌ می‌شود اشاره کرد. از جمله تومورهایی که اسید ترشح می‌کنند یا عواملی که ترشح گاسترین معده را افزایش می‌دهند، ممکن است باعث بروز زخم شوند. عوامل متعدد دیگری نیز وجود دارند که چون نقش آن‌ها در بروز زخم پپتیک بسیار کم و کمتر از یک درصد است، کمتر مورد بحث واقع می‌شوند، از جمله مواردی که در ترشح هیستامین نقش دارند مثل تومورهای خونی که هیستامین ترشح می‌کنند (مثل ماستوسیتوزیس) یا بعضی از ویروس‌ها مثل HSV.

دو عامل هلیکوباکتر پیلوری و مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAID) بیش از ۹۰ درصد موارد زخم پپتیک را ایجاد می‌کنند

آقای دکتر، وقتی صحبت از بیماری‌های زخم پپتیک می‌کنیم، منظور طیفی از بیماری‌هاست یا بیماری خاصی مدنظر است؟
بله، بیماری زخم پپتیک مجموعه‌ای از علایم است. البته درباره‌ی اولسر یا زخم تعریف استاندارد وجود دارد. زمانی که میزان آسیب مخاطی از ناحیه‌ی پروپریا رد شود زخم (اولسر) ایجاد می‌شود. اما کمتر از آن سایش یا اروزیون (Erosion) گفته می‌شود که البته تفاوت این دو فقط در بافت‌شناسی و آسیب‌شناسی (هیستولوژی و پاتولوژی) مشخص خواهد شد. عوامل متعددی باعث ایجاد اروزیون یا زخم در معده و دوازدهه می‌شوند. در بیماران بستری ناشی از حوادث عروق مغزی، جراحی‌های سنگین، سوختگی و افرادی که دچار استرس شدید و سنگین می‌شوند، آسیب، اروزیون یا زخم در مخاط دیده می‌شود. علت بروز مشکل در این موارد تغییر در مکانیسم‌های دفاعی و تهاجمی است. وقتی جریان خون در احشا کاهش پیدا کند. از طرفی ترشح اسید هم افزایش ‌یابد، توازن به‌هم می‌خورد و اروزیون و زخم ایجاد می‌شود. آسیب می‌تواند از یک التهاب و اروزیون ساده تا یک زخم وسیع که منجر به عارضه‌هایی چون فیبروزیس، تنگی، خونریزی و حتی سوراخ‌شدگی (Perforation) می‌شود متفاوت باشد که دو مورد آخر خود را به‌صورت شکم حاد جراحی نشان می‌دهد.